.“Ertak”-so‘zi “er”, aslida “ir” (“yir”, jir) so‘ziga o‘xshatishni bildiruvchi “tak” qo‘shimchasining qoshilishidan tarkib topgan bo‘lib, qo‘shiqqa o‘xshash degan ma`noni anglatadi. Negaki, ertaklarning sajli boshlanmasi qo‘shiqqa o‘xshab ketadi. Shuningdek, ba`zi ertaklar tarkibida she’riy qismlar ham uchrab turadi. Ertak terapiyasi bola idroki uchun murakkab narsalarni unga yengil shaklda yetkazish, bola bilan ertak yordamida ishonchli aloqa o‘rnatish, unga yaqin kishiga aylanish usullaridan biridir. Bolalar uchun ertak terapiyasi Mutaxassislarning ta`kidlashicha, ertaklar bolaning dunyoqarashini kengaytirib, uning hayotga ongli munosabatini shakllantirar ekan. Bola ertak orqali yaxshilik va yomonlik, ezgulik va yovuzlikni bir-biridan farqlashni o‘rganadi. Bu tushuncha uning psixologiyasida bir umrga muhrlanib qoladi. Va bola voyaga yetganidan keyin ezgu ishlarga odatlanadi. Ertakterapiya atrof-muhit bilan o‘zaro munosabatni mukammallashtirish hamda emosional buzilishlarni to‘g‘irlashda foydalaniladigan usullardir. Ertak bolaga umid beradi. Bola qanchalik yangi yil kechasi sovg‘a keladigan Qorboboga ishonsa, u shunchalik hayotga optimist ko‘z bilan qaraydi. Ertaklar orqali biz bolani tarbiyalaymiz, uning ichki dunyosini boyitamiz, qalbini davolaymiz, hayot haqida bilim beramiz, xayolini o‘stiramiz. Haqiqiy ertakning asosiy belgisi bu-uning yaxshilik bilan tugashidir. Bu bolaga psixologik himoyalanganlik tuyg‘usini beradi. Ertaklarda nimaiki sodir bo‘lmasin, yaxshilik bilan yakun topadi, ertak qahramonlarining boshiga tushgan barcha sinovlar ularni yanada kuchli va aqlli qiladi. Boshqa tomondan, bola yomon xatti-harakatlarni amalga oshirgan qahramonlarning, albatta, qilmishlariga yarasha jazo olishlarini ko‘radi. Barcha sinovlardan muvafaqqiyatli o‘tgan, o‘zining barcha ijobiy xislatlarini namoyon qilgan qahramonlarning esa albatta, mukofatlanishiga amin bo‘ladi. Ana shunday hayotning asosiy qonuni yaqqol ko‘rinadi. Sen hayotga qanday munosabatda bo‘lsang,u ham senga shunday javob qaytaradi. Korney Ivanovich Chikovskiy shunday yozgan edi: “Menimcha ertakning maqsadi bolada birovning g‘am-tashvishi uchun qayg‘urish, o‘zganing shodligi uchun xursand bo‘lish, begona insonning taqdirini xuddi o‘ziniki kabi boshdan o‘tkazish kabi insoniylikni qanday bo‘lmasin tarbiyalashdan iboratdir”. E’tibor bering-a,bu yerda ikki insonning o‘zaro bir-birini tushunishi, bir-biriga g‘amxo‘rlik qilishi haqida gap bormoqda. Ertaklarga o‘z ijodidan jahon psixologlaridan E.Fromm, E.Bern, E.Gordner, I.V.Vajkov, M.Osorina, E.Lisina kabi psixologlar murojaat qilganlar."Ertak terapiyasi" – bu psixoterapiya yo‘nalishidir, uning yordamida xulq-atvor reaksiyalari va qo‘rquvlarini tuzatish, ijodiy salohiyatni rivojlantirish va ongni kengaytirish amalga oshiriladi.Ushbu usul turli yoshdagi bemorlarga muvaffaqiyatli qo‘llanilmoqda. Ammo ko‘pincha bolalarning xulq-atvori patologiyalari bo‘lsa, ertaklarning yordamiga murojaat qilishadi. Ertaklar uslubini o‘rgangan olimlar orasida I.Vachkov, T.Zinkevich-Yevstegneyeva, E.Lisina va boshqa hurmatli mutaxassislar bor. Ertaklarga bolalar adolat va adolatsizlik haqida o‘zlarining ilk tasavvuriga ega bo‘ladilar.Ertak bolaning murakkab hayotiy muammolarni hal qilish usullarini ongida saqlab qolishga va qayg‘urishga majbur qiladi. Bunda hayotga qarama-qarshi kuchlarning to‘qnash kelishi va ularni hal qilish borasidagi tajriba ortib boradi hamda ijodiy tasavvur rivojlanadi. Aynan xotira bilan uyg‘unlashgan tasavvur bolaga hayotda bolaga shu kabi muammolarga duch kelganda qisqa vaqt ichida to‘g‘ri va samarali yechimini topishga imkon beradi.Ertak esa qahramonlarning xatti harakatlarini misli ko‘rilmagan holatlarda aks ettiruvchi, ammo bolaning xotirasi va ongiga eng asosiy, ba`zan esa ilojsizdek tuyulgan, qiyin holatlarning ham baribir yechimi bor, degan tushunchani singdiruvchi hayotning o‘zidir. Hayotda boshi berk ko‘chalar bo‘lmaydi.Ko‘pincha inson shunchaki, ulardan chiqib ketishga tayor bo‘lmaydi. Ertak terapiyasi usuli quyidagilarni o‘z ichiga oladi: meditativ; psixoterapevtik; didaktik; psixologik; psixokorreksion. Didaktik ertak - o‘qish eng oddiy va oson. Ular boshlang‘ich maktab yoshidagi bolalar va maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlashda qo‘llaniladi. Bunday ertaklarning vazifasi - misollar yordamida ko‘nikmalarni yetkazish va chaqaloqqa yangi bilimlarni o‘rgatish. Bunday terapevtik hikoyalar qahramonlari oddiy vazifalarni bajaradilar va bu mahorat nima uchun juda muhimligini tushuntiradilar (qanday qilib yo‘lni kesib o‘tish, idishlarni o‘z-o‘zidan yuvish, xushmuomala bo‘lish, o‘yinchoqlarni tozalash va boshqalar). Ertak ertakni "jonlantiradi" va oddiy harakatlar sehr bilan tegadi, shuning uchun chaqaloqni to‘g‘ri harakatlar uchun juda samarali tashviqoti olinadi. Psixologik ertak - psixologik ertak, didaktik singari, bolaga xayoliy qahramonlar misolida to‘g‘ri xulq-atvorni o‘rgatadi. Ammo agar didaktik variant hayotning har kungi tomoniga tegishli bo‘lsa, unda psixologik variant shaxsiy o‘sish sohasiga ta`sir qiladi. Bu yerda rivoyat qiluvchi yuqori toifalarga kiradi, yaxshilik va yomonlikning namoyon bo‘lishi, nima uchun boshqalarni sevish, nega bu juda muhim va bor narsangizni qadrlash. Psixokorreksiya haqida ertak -bu odamning xatti-harakatlarini o‘zgartiradigan xayoliy hikoya. Bunday ertaklar har doim taqqoslashga asoslangan. Birinchi holda, qahramon "yomon" harakat qiladi (ya`ni samarasiz), keyin tinglovchiga qahramon xatti-harakatlarining alternativ modeli ko‘rsatiladi. Natijada, bola nafaqat otaonasining zerikarli o‘rgatuvchi ma`ruzasini tinglaydi. Uning o‘zi tinglangan materialga asoslanib, o‘zini qanday tutish kerakligi to‘g‘risida xulosa qiladi. Psixoterapevtik ertak – bu ertakning eng chuqur va eng samarali turi. Ushbu hikoyalar tinglovchilarga qo‘rquvni engishga va ruhiy-emotsional shikastlardan omon qolishga, qiyin hayotiy vaziyatdan chiqishga yordam beradigan donolik bilan to‘ldirilgan. Psixoterapevtik ertaklarning aksariyati ma`naviy va diniy manbalar (masallar) asosida yaratilgan. Meditativ ertak - eng qiyin ertak terapiya arsenalidir. Bu mantiqiy tuzilmani va aniq hikoya chizig‘ini talab qilmaydi. Asosiy shart - bu yorqin tasvirlar va tasvirlarni osongina tinglashadi. Tinglovchilarni maksimal qiziqish va kontsentratsiya tufayli ertakga botirish juda muhimdir. Ertak terapiyasi uchun ertak turi bolaning yoshiga qarab tanlanadi: 1.Kichik bolalar hayvonlar haqidagi ertaklarni yaxshiroq tushunadilar, shuningdek, odamlar va hayvonlar o‘rtasidagi munosabatlar haqida hikoyalar. Ular o‘zlarini hayvonlar va osongina o‘zlarining xatti-harakatlari bilan aniqlaydilar. 2.O‘smir maktab o‘quvchilari uchun uyga oid yangi hikoyalar, shuningdek, masal va masallar mos keladi bu kundalik hayotdagi turli xil nizolarni yengishga yordam beradi. Bundan tashqari, ular katta yoshdagi bolalarga o‘zlarining istehzolari va hazillari bilan jozibali. 3.Uyatchang yoki tarbiyalangan bolalar uchun, shuningdek o‘zini past baholagan va ota-onalarning mehr-muhabbatidan mahrum bo‘lgan bolalar uchun ertaklar mos keladi. Syujet g‘ayrioddiy o‘zgarishlar va o‘zgarishlarga asoslangan. 4.Yosh bolalar kamdan-kam hollarda ertaklarni yaxshi ko‘rishadi, ammo ular maktabgacha yoshdagi bolalar, boshlang‘ich va katta maktab yoshidagi bolalar orasida mashhurlik qozonmoqda. Ushbu ertaklarning yordami bilan hayotning barcha to‘plangan donoligi asta-sekin bolaning ongini to‘ldiradi. Ertak terapiya bolaga nima beradi? 1.Ertak terapiya yordamida xayol, ijodiy tasavvur rivojlanadi, ko‘ngil xotirjamligiga erishiladi. 2.Bola o‘zgalar xatti-harakatlarini tahlil qilishni va bu bilimlarini o‘z xattiharakatlarida qo‘llashni o‘rganadi. 3.Guruhdagi muloqot orqali ishtirokchilar o‘rtasida kommunikativ aloqa o‘rnatiladi. Ertakterapiya kattalarga ham o‘z fobiya, qo‘rquvlarini yengishga yordam beradi, ulardagi agressiv va xavotirlikni kamaytiradi. Ertakterapiya orqali biz bola qalbidagi muammolarni ochishimiz va yechishimiz lozim. Bunday ertaklar terapevtik ertaklar deb nomlanadi. Ko‘pincha ertaklar kechqurun uyquga yotishdan avval aytiladi, sababi bola bu paytda tinch bo‘lib, bu aynan unga ta`sir o‘tkazish uchun qulay paytdir. Shuning uchun kechqurun yaxshilik bilan tugaydigan pozitiv mazmunli ertaklar aytib berish kerak. Shuningdek, oila davrasida, kattalarning muhokamasi bilan tinglangan ertaklar muamoni halqilishga, korreksiyalashga zamin yaratiladi. Ertak bolani ulg‘aytiradi. Birinchi navbatda ertakni bolaga bajonidil aytib bermoq lozim, shunda xalq ijodidan bola ko‘proq narsa oladi. Ertak aytish jarayonida bola ruhan xotirjamlik, muhit tinch bo‘lsa, samarasi yaxshi bo‘ladi. Sehrli taʼsirga ega ertaklar quyidagi muammolarni bartaraf etadi: Bola xarxashalari – beparvolik, aldamchilik, dangasalik, agressiya, gigiyena qoidalariga rioya etish, bogʼchaga borish, kun tartibiga amal qilishni istmaslik. Fobiyalar – otaonadan ajralib qolish, qorong‘ulik, hayvonlar, shifokordan qo‘rqish. Kechinmalar – boshqa bolalar bilan chiqisha olmaslik, yaqin odamini yo‘qotish, yangi oila aʼzosining paydo bo‘lishi. Boladagi qo‘rquv, kuchli xavotir va ichki kechinmalarni tushunish qiyin bo‘lganida ota-onalarga mutaxassis ko‘magi zarur bo‘lishi mumkin. Bunday hamkorlik faqat alomatlar bilangina kurashmay, balki muammoning asl sababini topish va uni bartaraf etish. Ikki yoshdan keyin esa oddiy terapevtik ertaklardan foydalansa bo‘ladi. Ertak injiq, hadeb xarxasha qiladigan, uxlashni istamaydigan bolani tinchlantiradi, mustaqil ovqatlanish ko‘nikmalarini paydo qiladi va xotirasini rivojlantiradi.Uch yoshdan keyin ertakterapiyaga ko‘proq murojaat etgan yaxshi. Ayniqsa, odamlarning jonivorlarga munosabati haqidagi ertaklar bolalar uchun gʼoyat foydali. Bu yoshda aksariyat bolakaylar o‘zlarini jonivorlarga o‘xshatishadi va ularning xatti-harakatlarini o‘zlariniki bilan solishtirishadi. Farzandingiz maktab yoshida bo‘lsa, ichki dunyosini tushunish, yaqinlari va do‘stlari bilan muammolarni hal etishga yordam beruvchi masal va kichik hikoyalarni qo‘llab ko‘rishingiz mumkin. Shuningdek, ertakterapiyada qissa va she’rlardan ham foydalaniladi. Bunday hikoyalar hazil va istehzolarga murojaat etilishi bilan ham ajoyib ham qiziqarli.Turli xil komplekslari bor, o‘ziga bahosi past, ota-ona eʼtibori, mehridan mahrum bo‘lgan maktabgacha va yuqori sinf o‘quvchilariga mo‘jizalar, mistik hodisalar va gʼayrioddiy o‘zgarishlar yuz beradigan sehrli hikoyalar o‘qish tavsiya etiladi. Ularning yordami bilan bola ongosti har bir hikoya, ertakda tasvirlangan hayotiy donolik bilan to‘lib boradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ertak terapiyasi eng ko‘p samarali usul, bolaning har tomonlama rivojlanishiga qaratilgan va psixoanaliz va psixoterapiyaning eng qiziqarli texnologiyalaridan biridir. Dars ikkalasida ham o‘tkazilishi mumkin individual shakl va guruh (12 kishigacha). Ertaklar bolaning yoshiga qarab tanlanadi.
1. Bu ertak nima haqida?
2. Ertak qahramonlarni qanday sifatlarga ega? Ular kimga o‘xshaydilar?
3. Nega ertak qahramonlari qanday sifatlarga ega?
4. Bosh persanaj qiyin vaziyatlardan qanday chiqib ketadi? buni uning o‘zi
uddalaydimi yoki yoki unga bu ishda kimdir yordam beradimi?
5. Qahramonlarning xatti-harakatlari atrofdagilarga nima beradi-quvonchmi,
qayg‘umi? Qahramonlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar qanday?
6. Ertak,uning ayrim qismlari qanday tuyg‘ularni uyg‘otadi?
Bolalar uchun ertak ularning xayolini ,mantiqiy va obrazli tafakkurini rivojlantirib, nutqini o‘stiradi. Ertaklar xavotirlikni yo‘qotib, o‘ziga ishonch orttiradi. N.L.Kryajeva qizg‘anchiq, egoist bolalarga “Baliqchi va baliq” haqidagi ertakni,
qo‘rqoq bolalarga-“Qo‘rqoq quyonlar” haqidagi ertakni, ishonuvchanlariga
“Buratinoning sarguzashtlari”ni, qaysar bolalarga “No‘xat ustidagi malika” ertagini, tinib-tinchimas bolalarga ”Etik kiygan mushuk”ertagini aytib berish taklif qiladi.
1-1.5 yoshdagi bolalar uchun ertak mazmuni tushunarsiz bo‘lishi mumkin, lekin
ertakdagi “bobo”, “buvi ”sichqoncha kabi so‘zlar biroz tanish bo‘lib, bu ertakni bola uchun qiziqarli qiladi hamda uyqu oldidan aytib berish uni tinchlantiradi. 3yoshdan
keyin bolada obrazli tafakkur shakllana boshlaydi, u endi tasavvur qila oladi. Ularga endi murakkabroq mazmundagi sehrli ertkalarni taklif qilish mumkin.
Maqsad: Bolaning ota va onaga munosabatini va mustaqillik darajasini aniqlash. Bajarish uchun ko‘rsatmalar: rangli qalamlar va rasm daftar. Ertak aytish jarayonida bu rasmni bolangiz bilan birgalikda chizing.Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, qadim zamonda bir qush uyasida ota qush, ona qush va kichkina bola qushcha yashashar ekan. Bir kuni juda qattiq shamol turibdi. Shamol daraxtning qushcha ini joylashgan shoxini sindiribdi va in yerga tushib ketibdi. In bilan birga yerga qulagan ota bir shoxga uchib borib qo‘nibdi, ona boshqa bir shoxga qo‘nibdi. Nima deb o‘ylaysiz, bola qaysi shoxga, kimning oldiga borib qo‘ngan?Otasining oldigami yoki onasining oldidagi shoxga?. To‘g‘ri javob: “Bola qushcha boshqa bir shoxga qo‘nibdi”, “Bola qushcha onasining oldidagi shoxga uchib borib qo‘nibdi, chunki bola qo‘rqib ketgan ekanda”, “Otasining oldidagi shoxga borib qo‘nibdi, chunki otasi kuchli ekan-da”. Agar bolangiz boshqa shoxga qo‘nishni tanlasa, demak, u mustaqil va qo‘rqmas ruhiyat sohibiga aylanib bo‘libdi. Agar onasining oldiga borsa va qo‘rqsa, demak, onasiga suyanadi. Otasining oldiga borib qo‘nsa, otasi bilan yaqinlik va ishonch bor. Muammoli javoblar: “In shamoldan pastga qulayotganda, bu qushcha o‘lib qolibdi”, “Qushchani hyech kim eslamadi” kabi javoblar shu javob egasining ichida katta muammo borligini bildiradi.“Kichik boladagi katta qo‘rquvlar” o‘ylaymizki, farzandlaringizni to‘g‘ri tarbiyalashda va ulardagi qo‘rquvlarni yengishingizda sizga ajoyib ko‘makchi bo‘la oladi. Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, bolaga o‘z xatti-haraktlari o‘yinlar,o‘yinchoqlar bolaning tasviriy faoliyati, musiqa,teatr va umuman aytganda san’at yordamida ham to‘g‘irlasa bo‘ladi. Lekin, bolalar uchun eng tushunarli vasevimli usul bu-ertakdir. To‘g‘ri tanlangan ertak yordamida boladi ko‘plab muammolar–qo‘rquv, injiqlik kabilarni yo‘qotish, bolada qat’iylik va idrokni shakllantiradi. Ertaklarni faqatgina psixologik terapiyadagina qo‘llamay, balki oila davrasida muntazam qo‘llash bolalik davridagi eng iliq hislarni bolaxotirasida muhrlashga imkon beradi. Ertaklar bolalarning har bir xatti-harakatlariga ahamiyat berish lozim. Bolaning individual xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ertakni qabul qilish darajasini muntazam kuzatib borish lozim.